Tuesday, November 06, 2007

კონკურენცია როგორც აღმოჩენის პროცედურა•

თარგმანი: დავით ხანთაძე

I

ადვილი არ იქნებოდა ეკონომისტების დაცვა შენიშვნისაგან, რომ ისინი უკანასკნელი 40 თუ 50 წლის განმავლობაში კონკურენციას ისეთი პირობების არსებობის დაშვებით იკვლევდნენ, რომლებიც, მათი სინამდვილეში არსებობის შემთხვევაში, კონკურენციას სრულიად უინტერესოს და უფუნქციოს გახდიდნენ. ვინმემ მართლა რომ იცოდეს ყველაფერი ის, რასაც ეკონომიკის თეორია „მონაცემებს“ უწოდებს, მაშინ კონკურენცია ნამდვილად უკიდურესად არაეფექტური მეთოდი იქნებოდა ამ ფაქტების გასათვალისწინებლად. ამიტომაც არაა გასაკვირი, რომ ზოგიერთმა ავტორმა აქედან გამომდინარე დაასკვნა, რომ ჩვენ ან სრულიად შეგვიძლია ბაზრის ინსტიტუტზე უარის თქმა, ან უკიდურეს შემთხვევაში მისი შედეგები სოციალური პროდუქტის მისაღებად გადადგმულ პირველ ნაბიჯად უნდა მივიჩნიოთ, რისი მანიპულაცია, შესწორება ან გადანაწილება ჩვენ ნებას ექვემდებარება. სხვები კი, რომლებმაც როგორც ჩანს კონკურენციის შესახებ საკუთარი წარმოდგენა თანამედროვე სახელმძღვანელოების მეშვეობით შეიქმნეს, მიიჩნევენ, რომ ეს კონკურენცია საერთოდაც არ არსებობს.
ამასთან დაკავშირებით სასარგებლო იქნება თუ გავიხსენებთ, რომ ყველა იმ შემთხვევაში, როცა ჩვენ კონკურენციას ვიყენებთ, ეს მხოლოდ იმით შეიძლება გავამართლოთ, რომ ჩვენ არ ვფლობთ ინფორმაციას მნიშვნელოვან გარემოებებთან დაკავშირებით, რომლებიც კონკურენციაში მონაწილეთა ქმედებებს განსაზღვრავენ. სპორტში თუ გამოცდებისას, სახელმწიფო დაკვეთების გაცემისას, ლექსების დაჯილდოვებისას და რაც ასევე მნიშვნელოვანია, მეცნიერების შემთხვევაში, ცალსახაა რომ აბსურდი იქნებოდა კონკურენციის მეთოდის გამოყენება, წინასწარ რომ ვიცოდეთ გამარჯვებული. ამიტომ მსურს, როგორც მივუთითე მოხსენების სათაურში, კონკურენცია ისეთი ფაქტების აღმოჩენის მეთოდად მივიჩნიო, რომლებიც მისი არარსებობის შემთხვევაში ან უცნობი დარჩებოდნენ, ანდა არ მოხდებოდა მათი გამოყენება.•
ის, რომ კონკურენციის შემთვევაში სწორედ ასეთი სახის აღმოჩენის პროცედურასთან გვაქვს საქმე, თავიდან შეიძლება იმდენად თავისთავად ფაქტად გვეჩვენებოდეს, რომლის აღნიშვნაც კი ზედმეტია. თუმცა ამ ფაქტის ცალსახა კონსტატაციიდან უშუალოდ ისეთი დასკვნები გამომდინარეობს, რაც არც თუ ისე თავისთავადია. პირველი იმაში მდგომარეობს, რომ კონკურენცია მხოლოდ იმიტომ და იმდენად არის მნიშვნელოვანი, რამდენადაც მისი შედეგები წინასწარ უცნობია და მთლიანობაში განსხვავდება იმისაგან, რის მიღწევასაც ვინმე დაისახავდა მიზნად, ასევე იმიტომ, რომ მისი მოქმედების დადებითი შედეგები იმაში უნდა გამოჩნდეს, რომ იგი გარკვეული განზრახვების ჩაშლას და გარკვეული მოლოდინების გაცრუებას იწვევს.
მეორე დასკვნა, რომელიც პირველთან მჭიდრო კავშირშია, მეთოდოლოგიური ხასიათისაა. იგი განსაკუთრებით საინტერესოა, რადგან იგი იმ მთავარ მიზეზზე მიუთითებს, რომლის გამოც უკანასკნელი 20 თუ 30 წლის განმავლობაში მიკრო-თეორიამ, ეკონომიკის მიკრო სტრუქტურის იმ ანალიზმა, რომელსაც შეუძლია მხოლოდ კონკურენციის მნიშვნელობა გაგვაგებინოს, დაკარგა რეპუტაცია და როგორც ჩანს სწორედ ამის შედეგი უნდა იყოს, რომ მრავალ ვითომ ეკონომისტს იგი საერთოდ აღარც კი ესმის. ამიტომ მსურს დასაწყისში ორიოდე სიტყვით ავღნიშნო კონკურენციის ნებისმიერი თეორიის ის განსაკუთრებული მეთოდოლოგიური თვისება, რომელიც მისგან გამომდინარე დასკვნებს საეჭვოდ ხდის ყოველი მათგანისთვის, ვინც ჩვეულებისამებრ განსკუთრებით მარტივი კრიტერიუმის გამოყენებით წყვეტს, თუ რისი აღიარება შეუძლია მას მეცნიერულად მისაღებად და რისი არა.
კერძოდ იმ მიზეზიდან, რომლის გამოც არის მხოლოდ კონკურენციის გამოყენება გამართლებული, აუცილებლად გამომდინარეობს, რომ კონკურენციის თეორიის მართებულობა იმ შემთხვევებისათვის, რომლისთვისაც არის იგი საინტერესო, ვერასოდეს ვერ შემოწმდება ემპირიულად. ღა თქმა უნდა შესაძლებელია, გადავამოწმოთ თეორია ჩვენს მიერ კონსტრუირებული ლოგიკური მოდელების მეშვეობით; და პრინციპში შეიძლება წარმოვიდგინოთ, რომ ჩვენ მას ექსპერიმენტულად გადავამოწმებთ ხელოვნურად შექმნილი სიტუაციების მეშვეობით, სადაც ყველა ის ფაქტი, რომელიც უნდა წარმოაჩინოს კონკურენციამ, დამკვირვებლისათვის წინასწარ იქნებოდა ცნობილი. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში ექსპერიმენტის შედეგი ცოტათი თუ იქნებოდა საინტერესო და მისი განხორციელება ალბათ არ გაამართლებდა გაღებულ ხარჯებს. მაგრამ მაშინ როცა ის ფაქტები, რომლის აღმოჩენასაც ვისახავთ კონკურენციის მეშვეობით მიზნად, წინასწარ არ არის ჩვენთვის ცნობილი, იმის დადგენასაც ვერ შევძლებთ, თუ რამდენად ეფექტურად წარმოაჩინა მან ყველა ის მნიშვნელოვანი გარემოება, რომელთა აღმოჩენაც იქნებოდა შესაძლებელი. ემპირიულად მხოლოდ იმის დადგენა შეიძლება, რომ ყველა ის საზოგადეობა, რომელიც ამ მიზნით კონკურენციას იყენებს, ამ შედეგს უფრო დიდი ხარისხით აღწევს ვიდრე სხვები – საკითხი, რომელსაც ჩემი აზრით ცივილიზაციის ისტორია დამაჯერებლად ადასტურებს.
ის განსაკუთრებული გარემოება, რომ კონკურენციის ფუნქციონირების ემპირიულად გადამოწმება სწორედ იმ შემთხვევებშია შეუძლებელი, როცა იგი საინტერესოა, სხვათაშორის მას აერთიანებს მეცნიერების აღმოჩენის პროცედურასთან. ასევე შეუძლებელია დამკვიდრებული მეცნიერული პროცედურების უპირატესობების მეცნიერულად დასაბუთება, ისინი ხომ მხოლოდ იმიტომ არიან აღიარებული, რომ მათ სხვა პროცედურებთან შედარებით ფაქტობრივად უკეთეს შედეგებამდე მიგვიყვანეს.
ეკონომიკურ კონკურენციასა და მეცნიერების წარმატებულ პროცედურას შორის განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ პირველი ცალკეული ცვალებადი გარემოებების აღმოჩენის მეთოდს წარმოადგენს, მაშინ როცა მეცნიერება ისეთი რამის აღმოჩენას ისახავს მიზნად, რასაც ხანდახან „ზოგად ფაქტებს“ უწოდებენ, ანუ მოვლენებს შორის კანონზომიერებების დადგენას, განუმეორებელი, ცალკეული ფაქტები კი მას იმდენად აინტერესებს, რამდენადაც ისინი მისი თეორიის უარყოფას ან დადასტურებას ემსახურებიან. რადგან ამ შემთხვევაში ჩვენ საქმე ჩვენი სამყაროს ზოგად და მუდმივ თვისებებთან გვაქვს, ამიტომ მეცნიერების აღმოჩენებს საკმაო დრო აქვთ დაამტკიცონ საკუთარი მნიშვნელობა, მაშინ როცა ცალკეული გარემოებების სარგებლობა, რომელსაც აღმოაჩენს ეკონომიკური კონკურენცია, დიდ წილად წარმავალია. ასევეე ადვილია მეცნიერული მეთოდის თეორიის დისკრედიტაცია იმაზე მითითებით, რომ მისი მეშვეობით შეუძლებელია გადამოწმებადი პროგნოზების გაკეთება იმის თაობაზე, თუ რა აღმოჩენას გააკეთებს მეცნიერება, როგორც მოხდა ბაზრის თეორიის დისკრედიტიაცია იმაზე მითითებით, რომ მისი მეშვეობით შეუძლებელია საბაზრო პროცესის კონკრეტული შედეგების პროგნოზირება. ამ თეორიას თავისი ბუნებიდან გამომდინარე არ შეუძლია ამის მიღწევა ყველა იმ შემთხვევაში, როცა აზრი აქვს კონკურენციის გამოყენებას. როგორც ვნახავთ, ამ თეორიის პროგნოზირების უნარი ძალაუნებურად შემოიფარგლება იმ სტრუქტურის ან აბსტრაქტული წესრიგის სახეობის პროგნოზირებით, რომელიც ჩამოყალიბდება, მაგრამ ის არ მოიცავს ცალკეული კონკრეტული მოვლენის პროგნოზირებას.

II

თუმცა ეს მე კიდევ უფრო მაშორებს ჩემს მთავარ თემას, რამოდენიმე სიტყვით მაინც მინდა ავღნიშნო ის შედეგები, რომელიც გამოიწვია მცდარი მეთოდოლოგიური კრიტერიუმების გამოყენებით მიკრო-თეორიასთან დაკავშირებით განპირობებულმა იმედგაცრუებამ. როგორც ჩანს იგი იყო იმის მთავარი მიზეზი, რომ ეკონომისტების დიდმა ნაწილმა ზურგი შეაქცია მას და ეგრედ წოდებული მაკრო-თეორიით დაინტერესდა, რომელიც თითქოს უკეთესად შეესაბამება მეცნიერულობის კრიტერიუმებს, რადგან იგი მიზდან ისახავს კონკრეტული მოვლენების პროგნოზირებას. თუმცა ჩემი აზრით იგი სინამდვილეში გაცილებით ნაკლებად მეცნიერულია, და მას საერთოდაც არა აქვს უფლება პრეტენზია ქონდეს ითვლებოდეს მკაცრი გაგებით თეორიულ მეცნიერებად.
ამ შეხედულების მიზეზი იმაში მდგომარეობს, რომ ეკონომიკის მაკრო სტრუქტურა არ შეიძლება ავლენდეს კანონზომიერებებს, რომლებიც არ არიან მიკრო სტრუქტურის შედეგები, და იმ ერთობლიობებს ან საშუალო მონაცემებს, რომლის დადგენაც არის სტატისტიკის მეშვეობით მხოლოდ შესაძლებელი, ჩვენთვის არანაირი ინფორმაციის მოწოდება არ შეუძლიათ მიკრო სტრუქტურაში მიმდინარე მოვლენებთან დაკავშირებით. შეხედულება, რომ ისე უნდა ჩამოვაყალიბოთ ჩვენი თეორიები, რომ უშუალოდ მოხდეს მათი მორგება დადგენილ სტატისტიკურ ან სხვა გაზომვად სიდიდეებზე, ჩემი აზრით მეთოდოლოგიური შეცდომაა, რომელიც, იმ შემთხვევაში თუ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები ამ პრინციპით იხელმძღვანელებდნენ, მათ განვითარებას ძალიან შეაფერხებდა. თეორიებს ჩვენ მხოლოდ ის შეგვიძლია მოვთხოვოთ, რომ შესაბამისი მონაცემების გამოყენებით ისეთი დასკვნების გაკეთება იყოს შესაძლებელი, რომლებიც შეიძლება გადამოწმდნენ რეალობის მეშვეობით. ხოლო ის, რომ ჩვენს სფეროში ეს კონკრეტული მონაცემები იმდენად მრავალმხრივია და რთული, რომ ჩვენ ვერასოდეს ვერ შევძლებთ მათ სრულყოფილ თავმოყრას, ურყევი ფაქტია, მაგრამ არა თეორიის ხარვეზი. იგი განაპირობებს, რომ ჩვენი თეორიების მეშვეობით მხოლოდ ძალიან ზოგადი მოსაზრებების გაკეთება შეგვიძლია, „პატტერნ პრედიციტიონს“, როგორც ამას სხვა ადგილას ვუწოდე, მაგრამ ჩვენ არ გვძალუძს კონკრეტული პროგნოზების გაკეთება ცალკეული მოვლენების შესახებ. თუმცა ეს არ არის საკმარისი მიზეზი, ველოდოთ ჩვენს ხელთ არსებულ სიდიდეებს შორის ცალსახა კავშრების არსებობას ან ვამტკიცოთ, რომ ეს მეცნიერული შემეცნების მისაღწევად ერთადერდი მეთოდია – განსაკუთრებით მაშინ, როცა ვიცით, რომ რეალობის იმ ბუნდოვან ასახვაში, რომელსაც ჩვენ სტატისტიკას ვუწოდებთ, ერთობლიობების და საშუალო მონაცემების სახით ბევრ ისეთ რაღაცას ვაერთიანებთ, რომელთა მიზეზობრივი მნიშვნელობა განსხვავებულია. თეორია მოვარგოთ ჩვენ ხელთ არსებულ ინფორმაციას, ისე რომ მოცემულმა სიდიდეებმა უშუალოდ ჰპოვონ ასახვა თეორიაში, მცდარი მეცნიერულ-თეორიული პრინციპია.
სტატისტიკური სიდიდეები, როგორციაა ეროვნული შემოსავალი, ინვესტიციები, ფასის დონე ან წარმოების მოცულობა ისეთი სიდიდეებია, რომლებიც არანაირ როლს არ თამაშობს მათი განსაზღვრისას. მართალია მათი დაკვირვებისას შეგვიძლია დავადგინოთ გარკვეული კანონზომიერებები (‚ემპირიული კანონები’ იმ სპეციფიკური მნიშვნელობით, რომლითაც კარლ მენგერი მათ თეორიული კანონებისგან განსხვავებით იყენებდა), რომლებიც ხშირ შემთხვევაში მართლდება, მაგრამ არა ყოველთვის. მაგრამ ჩვენ ვერასოდეს ვერ შევძლებდით მაკრო-თეორიის მეშვეობით იმ პირობების დადგენას, რომლებიც მათი მართებულობის წინაპირობას ქმნის.
თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ მე ეგრედ წოდებულ მაკრო-თეორიას სრულიად უსარგებლოდ მივიჩნევ. რადგან ჩვენ მრავალ მნიშვნელოვან გარემოებასთან დაკავშირებით მხოლოდ სტატისტიკურ ინფორმაციას ვფლობთ, მაგრამ არ გაგვაჩნია მონაცემები მიკრო სტრუქტურის ცვლილებასთან დაკავშირებით, იგი ჩვენ ხშირად მხოლოდ მიახლოებით მონაცემებს ან სავარაუდოდ ისეთ პროგნოზებს მოგვაწვდის, რომელსაც ჩვენ სხვა ვერანაირი გზით ვერ მივაღწევთ. ხშირად შეიძლება სასარგებლო იყოს, იმ დაშვების საბუძველზე არგუმენტირება, რომ მაგალითად მთლიანი მოთხოვნის ზრდა ინვესტიციების უფრო დიდ ზრდას გამოიწვევს, თუმცა ჩვენ ვიცით, რომ გარკვეულ პირობებში საწინააღმდეგო შემთხვევასთან გვექნება საქმე. რა თქმა უნდა მაკრო ეკონომიკის აღნიშნულ თეორიებს გარკვეული ფასი გააჩნიათ როგორც ძირითად წესებს არასაკმარისი ინფორმაციის შემთხვევაში პროგნოზების ჩამოსაყალიბებლად. მაგრამ ჩემი აზრით ისინი არათუ არ არიან მეცნიერულად მიკრო ეკონომიკის თეორიებზე უფრო სანდო, არამედ მკაცრი გაგებით ისინი საერთოდ მოკლებული არიან მეცნიერულ თვისებებს.
უნდა ვაღიარო, რომ ამ საკითხში დღეს კიდევ უფრო მეტად ვეთანხმები ახალგაზრდა შუმპეტერის მოსაზრებებს, ვიდრე ხანდაზმულისას, რომელსაც ესოდენ დიდი პასუხისმგებლობა ეკისრება მაკრო-თეორიის აღორძინების გამო. ზუსტად 60 წლის წინათ ახალგაზრდა შუმპეტერი თავის ერთ-ერთ პირველ ნაშრომში , რამოდენიმე გვერდის შემდეგ რაც მან ‚მეთოდოლოგიური ინდივიდუალიზმის’ ცნება შემოიღო ეკონომიკური თეორიის მეთოდის აღსანიშნავად, წერდა: ‚თუ შევეცდებით ჩვენი თეორიის ცრუ შეხედულებების და გარედან მომდინარე მოთხოვნების გარეშე აგებას, მაშინ საერთოდ არ ვხვდებით ისეთ ცნებებებს [როგორიცაა ‚ეროვნული შემოსავალი’, ‚ეროვნული ქონება’, ‚სოციალური კაპიტალი’]. ამიტომ ჩვენ მათ შემდგომში არ განვიხილავთ; ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ მოვინდომებდით მათ გამოოყენებას, მაშინ დავინახავდით, თუ რამდენი ბუნდოვანება და სირთულეა მათთან დაკავშირებული, რამდენად მჭიდრო კავშირშია ისინი მრავალ მცდარ შეხედულებასთან, ისე რომ ერთ მნიშვნელოვან თეორიამდეც კი არ მივყავართ.’

III

ეხლა კი, მას შემდეგ რაც ჩემი დიდი ხნის სათქმელი ვთქვი, რომ დავუბრუნდე მოხსენების მთავარ თემას, მსურს შემდეგი დაკვირვებით დავიწყო, კერძოდ იმით, რომ ბაზრის თეორია ხშირად იმით აფერხებს კონკურენციის ჭეშმარიტ გააზრებას, რომ იგი მწირი საქონლის ‚მოცემული’ რაოდენობის დაშვებიდან ამოდის. თუმცა რომელი საქონელია მწირი და რომელი ნივთია საქონელი, ან რამდენად მწირი ან რამდენად ძვირფასია ის, სწორედ ის ერთ-ერთი გარემოებაა, რომელიც კონკურენციამ უნდა აღმოაჩინოს: ცალკეული ინდივიდი ყოველთვის საბაზრო პროცესის წინასწარი შედეგების საფუძველზე ასკვნის, თუ საით მიმართოს თავისი ყურადღება. განვითარებულ შრომის დანაწილებაზე დაფუძნებულ საზოგადოებაში ფართოდ გაფანტული ცოდნის გამოყენება არ შეიძლება იმას ემყარებოდეს, რომ ცალკეულმა ინდივიდმა საკუთარ გარემოში არსებული საგნების ყველა კონკრეტული გამოყენების საშუალება იცოდეს. მათი ყურადღება ფასებზეა ორიენტირებული, რომელსაც ბაზარი სხვადასხვა საქონლისთვის და მომსახურებისთვის თავაზობს. ეს ყველაფერთან ერთად იმასაც გულისხმობს, რომ ცალკეული ინდივიდის ცოდნის და ჩვევების განსაკუთრებული და გარკვეული კუთხით უნიკალური კომბინაცია არა მხოლოდ – და არავითარ შემთხვევაში პირველ რიგში – ის ცოდნა იქნება, რომლის სრულყოფილი აღწერაც ან დაწესებულებისთვის მიწოდებაც შეეძლება თითოეულ მათგანს. ცოდნა, რომელზეც მე ვსაუბრობ, პირველ რიგში მდგომარეობს განსაკუთრებული გარემოებების აღმოჩენის უნარში, უნარი, რომელსაც ცალკეული ინდივიდი მხოლოდ მაშინ გამოიყენებს ეფექტურად, თუ ბაზარი მას უკარნახებს, რა სახის ნივთებზე და მომსახურებაზე არსებობს მოთხოვნა და რადმენად სასწრაფოა მისი დაკმაყოფილება.
ეს მინიშნება საკმარისი უნდა იყოს იმის გასაგებად, თუ რა სახის ცოდნაზე ვსაუბრობ, როცა კონკურენციას აღმოჩენის პროცედურას ვუწოდებ. ძალიან შორს წამიყვანდა იმის მცდელობა, იმდენად კონკრეტული ყოფილიყო არგუმენტაცია, რომ ნათალდ მეჩვენებინა ამ პროცესის მნიშვნელობა. თუმცა ის, რაც ვთქვი საკმარისი უნდა იყოს ტრადიციული მიდგომის აბსურდულობის საჩვენებლად, რომელიც იმ მდგომარეობიდან ამოდის, როდესაც ყველა მნიშვნელოვანი გარემოება უკვე ცნობილია – მდგომარეობა, რომელსაც თეორია, როგორი უცნაურიც არ უნდა იყოს, სრულყოფილ კონკურენციას უწოდებს, თუმცა სადაც იმ საქმიანობისთვის, რომელსაც ჩვენ კონკურენციას ვუწოდებთ, აღარ რჩება ადგილი და სადაც ივარაუდება, რომ მან უკვე შეასრულა თავისი ფუნქცია. თუმცა ახლა ის საკითხი უნდა განვიხილო, რომელთან დაკავშირებით უფრო დიდი გაუგებრობა სუფევს, კერძოდ იმ მტკიცებულების მნიშვნელობა, რომ ბაზარი ცალკეული ინდივიდის გეგმებს სპონტანურად არგებს ასეთი სახით აღმოჩენილ ფაქტებს, ან საკითხი, თუ რა მიზანს ემსახურება ამ სახით მოპოვებული ინფორმაცია.
ამ საკითხთან დაკავშირებით არსებული გაუგებრობა უპირველეს ყოვლისა უკავშირდება მცდარ წარმოდგენას, რომ წესრიგი, რომელიც წარმოიქმნება ბაზრის ფუნქციონირების შედედგად, შეიძლება მივიჩნიოთ მეურნეობად ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით და ამიტომ მისი შედეგები იმ კრიტერიუმებით უნდა შეფასდეს, რომელიც სინამდვილეში მხოლოდ ასეთი ინდივიდუალური მეურნეობის შემთხვევაში არის მართებული. ეს კრიტერიუმები, რომლებიც ძალაშია ჭეშმარიტი მეურნეობისთვის, სადაც მთელი ძალისხმევა ერთიანი მიზნების მიღწევისკენაა მიმართული, გარკვეულ წილად სრულიად უმნიშვნელოა იმ რთული სტრუქტურის შემთხვევაში, რომელიც შედგება მრავალი ინდივიდუალური მეურნეობისაგან და რომელსაც ჩვენ სამწუხაროდ იგივე სიტყვით – „მეურნეობა“• - ავღნიშნავთ. მეურნეობა, ამ სიტყვის უშუალო გაგებით, ორგანიზაციას ან სისტემას წარმოადგენს, სადაც რესურსების გამოყენება ხდება მიზანდასახულად, მიზნების ერთიანი იერარქიის მისაღწევად. სპონტანური წესრიგი, რომელსაც ბაზარი ქმნის, სრულიად სხვა ბუნებისაა. მაგრამ ის გარემოება, რომ ის ინდივიდუალური მეურნეობისაგან ძალზე განსხვავდება, განსაკუთრებით კი იმით, რომ იგი არ უზრუნველყოფს ადამიანების მიერ უპირატესად მიჩნეული მიზნების ყოველთვის ნაკლებად მნიშვნელოვან მიზნებზე ადრე შესრულებას, ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია, თუ რატომ არიან ადამიანები მის მიმართ ნეგატიურად განწყობილი. შეიძლება ისიც კი ითქვას, რომ სოციალიზმი სხვას არაფერს ისახავს მიზნად, თუ არა კატალაქსიის, სიტყვა მეურნეობის თავის არიდების მიზნით, როგორც მირჩევნია მოვიხსენიო საბაზრო წესრიგი, ჭეშმარიტ მეურნეობად გადაქცევას, სადაც ერთიან ფასეულობათა იერარქია განსაზღვრავს, თუ რომელი მოთხოვნილება უნდა დაკმაყოფილდეს და რომელი არა.
ეს გავრცელებული სურვილი ორ პრობლემას წარმოშობს. პირველ რიგში, ჭეშმარიტი მეურნეობის მართვასთან დაკავშირებული გადაწყვეტილებები, როგორიცაა ნებისმიერი ორგანიზაციის მართვა, მხოლოდ ორგანიზაციის ან მისი ხელმძღვანელის ცოდნას შეიძლება დაეყრდნოს. მეორე რიგში ასეთი ჭეშმარიტი, გეგმას დაქვემდებარებულ ორგანიზაციად გაგებული მეურნეობის ყველა წევრი მიზანთა ერთიან იერარქიას უნდა ექვემდებარებოდეს. ამას უპირისპირდება სპონტანური საბაზრო წესრიგის, ანუ კატალაქსიის ორივე უპირატესობა: მას ყველა მონაწილის ცოდნის გამოყენება შეუძლია, და იგი ყველა მისი ცალკეული მონაწილის მრავალმხრივ და ურთიერთსაწინააღმდეგო მიზნის მიღწევას ემსახურება.
ის ფაქტი, რომ კატალაქსია არც ერთ ერთიან მიზანთა სისტემას არ ემსახურება, იმ მრავალი, კარგად ნაცნობი სირთულის მიზეზია, რომელიც არა მარტო სოციალისტებს, არამედ ყველა იმ ეკონომისტს აღელვებს, რომლებიც მოწადინებული არიან, შეაფასონ საბაზრო წესრიგის ფუნქციონირება: რადგან, თუ საბაზრო წესრიგი არ ემსახურება მიზანთა რომელიმე კონკრეტულ იერარქიას, უფრო მეტიც, როცა შეუძლებელია მასზე ითქვას, ნებისმიერ სპონტანურად ჩამოყალიბებულ წესრიგის მსგავსად, რომ მას კონკრეტული მიზნები გააჩნია, მაშინ შეუძლებელიცაა წარმოვაჩინოთ მისი შედეგების ღირებულება როგორც ცალკეული პროდუქტების ჯამი. მაგრამ რას ვგულისხმობთ, როცა ვამტკიცებთ, რომ საბაზრო წესრიგი რაიმე მნიშვნელობით მაქსიმუმს ან ოპტიმუმს აწარმოებს?
პასუხის ამოსავალ წერტილს იმის გააზრება უნდა ქმნიდეს, რომ, თუმცა სპონტანური წესრიგი არ შექმნილა რაიმე კონკრეტული, ცალკეული მიზნისთვის და ამ გაგებით შეუძლებელია ვთქვავთ, რომ იგი რაიმე ცალკეულ, კონკრეტულ მიზანს ემსახურება, მიუხედავად ამისა იგი მრავალი ცალკეული მიზნის შესრულებას უწყობს ხელს, რომელიც მთლიანობაში არავისთვის არ არის ცნობილი. ცალკეულ ინდივიდს მხოლოდ მაშინ შეუძლია რაციონალური და წარმატებული მოქმედება, თუ მის ირგვლივ არსებული გარემო მეტნაკლებად დალაგებულია; ცხადია, მნიშვნელოვანია შევეცადოთ იმ პირობების შექმნა, რომელთა არსებობაც შეძლებისდაგვარად აუმჯობესებს ნებისმიერი, შემთხვევით შერჩეული ინდივიდის მიერ მიზნის ეფექტურად მიღწევის პერსპექტივას – მაშინაც კი როცა ჩვენთვის შეუძლებელია იმის პროგნოზირება, რომელი ცალკეული ინდივიდი ისარგებლებს ამ შესაძლებლობით და რომელი არა. როგორც ვნახეთ, აღმოჩენის პროცედურის შედეგები ძალაუნებურად არაპროგნოზირებადია, და ყველაფერს, რასაც შეიძლება აღმოჩენის პროცედურისგან ველოდოთ, არის ის, რომ იგი გააუმჯობესებს უცნობი პირების მიერ საკუთარი მიზნების მიღწევის შესაძლებლობას, მაგრამ არა რაიმე კონკრეტულ შედეგებს კონკრეტული პირებისთვის. ერთადერთი საერთო მიზანი, რომელიც შეიძლება გვქონდეს სოციალური პროცესის მოწესრიგების აღნიშნული ტექნიკის შერჩევისას, მხოლოდ ის აბსტრაქტული სტრუქტურა ან წესრიგია, რომელიც ამის შედეგად ჩამოყალიბდება.

IV

ჩვენ მიჩვეულები ვართ კონკურენციის მიერ წარმოქმნილ წესრიგს წონასწორობა ვუწოდოთ – არც თუ ისე სწორედ შერჩეული სახელწოდება, რადგან ნამდვილი წონასწორობა გულისხმობს, რომ ყველა მნიშვნელოვანი ფაქტი უკვე ცნობილია და შესაბამისად კონკურენციის პროცესი უკვე დასრულებულია. წესრიგის ცნებას, რომელსაც როგორც მინიმუმ ეკონომიკის პოლიტიკის დისკუსიებში წონასწორობის ცნებას ვამჯობინებ, ის უპირატესობა გააჩნია, რომ ჩვენ შეგვიძლია იმაზე ვისაუბროთ, რომ წესრიგი შეიძლება დიდი ან პატარა ხარისხით განხორციელდეს და წესრიგი შეიძლება ცვლილებების მიუხედავად შენარჩუნდეს. მაშინ როცა სინამდვილეში წონასწორობა არასოდეს არ არსებობს, ხომ გვაქვს იმის მტკიცების უფლება, რომ ის წესრიგი, რომლის იდეალურ ტიპსაც წარმოადგენს ეკონომიკის თეორიის „წონასწორობა“, დიდი ხარისხით ხორციელდება.
ეს წესრიგი პირველ რიგში იმაში ვლინდება, რომ სხვა ადამიანდებთან ზოგიერთ ტრანსაქციასთან დაკავშირებული მოლოდინები, რომელსაც ეფუძნება ეკონომიკური პროცესის ყველა მონაწილის გეგმები, დიდი ხარისხით შესრულდება. ინდივიდუალური გეგმების აღნიშნული ურთიერთშესატყვისობა იმ პროცესის მეშვეობით მიიღწევა, რომელცას ჩვენ, მას შემდეგ რაც საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები სპონტანური წესრიგებით, ანუ „თვით-ორგანიზებადი სისტემებით“ დაინტერესდა, ნეგატიურ უკუკავშირს ვუწოდებთ. და როგორც ამას უკვე ინფორმირებული ბიოლოგებიც ხედავენ, „დიდი ხნით ადრე სანამ კლოდ ბერნარი, კლარკ მაქსველი, ვალტერ ბ. ქენონი ან ნორბერტ ვინერი კიბერნეტიკას შექმნიდნენ, ადამ სმიტმა ასეთივე სიცხადით აჩვენა ეს პრინციპი ხალხთა კეთილდღეობაში. ‚უხილავი ხელი’, რომელიც ფასებს არეგულირებს, ცხადია ამ წარმოდგენას გამოხატავს. ის რასაც სმიტი ამბობს, ძირითადად იმაში მდგომარეობს, რომ თავისუფალ ბაზარზე ფასები ნეგატიური უკუკავშირით დგინდება.“
ქვევით ჩვენ დავინახავთ, რომ იმ ფაქტს, რომ სწორედ მოლოდინების გაცრუება იწვევს მოლოდინების დიდი ხარისხით ურთიერთშეთანხმებულობას, საბაზრო წესრიგის ფუნქციონირების გაგებისთვის ფუნდამენტური მნიშვნელობა აქვს. ბაზრის ფუნქციონირება არ ამოიწურება ინდივიდუალური გეგმების ურთიერთშეთანხმების მიღწევით. იგი ასევე იმას იწვევს, რომ ყველაფერი, რაც იწარმოება, მათ მიერ იწარმოება, ვისაც ამ საგნების უფრო იაფად (ან მინიმუმ ისევე იაფად) წარმოება შეუძლია ვიდრე ნებისმიერ სხვას, რომელიც მათ სინამდვილეში არ აწარმოებს, და საქონელი იმ ფასებად იყიდება, რომლებიც უფრო მცირეა ვიდრე ის, რომელ ფასადაც ვინმეს შეეძლო მათი შეთავაზება, ვინც სინამდვილეში ამ საქონელს არ თავაზობს. ეს რა თქმა უნდა არ გამორიცხავს, რომ ზოგიერთი საკუთარ ხარჯებზე დიდ მოგებებს მიაღწევს, მანამ სანამ ეს ხარჯები მნიშვნელოვნად მცირეა იგივე საქონლის სხვა საუკეთესო პოტენციურ მწარმოებელთან შედარებით. მაგრამ შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ რეალურად წარმოებული სხვა და სხვა საქონლის შემთხვევაში იმდენი იწარმოება, რის წარმოებასაც ჩვენთვის ცნობილი ნებისმიერი მეთოდის მეშვეობით შევძლებდით. ეს რა თქმა უნდა იმდენი არ არის, რამდენის წარმოებასაც შევძლებდით, მთლიანი ცოდნა, რომელსაც ფლობს ან შეიძლება შეიძინოს ცალკეულმა ინდივიდმა, ცენტრალური დაწესებულების განკარგულებაში რომ იყოს და მის მიერ მოხდეს ამ ცოდნის კომპიუტერში შეყვანა. ჩვენს მიერ გამოყენებული აღმოჩენის პროცედურის ხარჯები მნიშვნელოვანია. მაგრამ ჩვენ ბაზრის მიერ მიღწეულ შედეგებს უსამართლოდ ვეპყრობით, როცა ჩვენ მათ გარკვეულ წილად „ზემოდან“ ვაფასებთ, ანუ ვადარებთ მას იდეალურ სტანდარტს, რომლის მიღწევაც ჩვენ არანაირად არ გვძალუძს. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ ბაზრის ფუნქციონირებას „ქვევიდან“ შევაფასებთ, ანუ შევადარებთ იმ მდგომარეობას, რისი მიღწევაც შეგვიძლია ჩვენთვის ცნობილი რაიმე მეთოდის მეშვეობით, განსაკუთრებით იმ მდგომარეობას, რასაც მივიღებდით კონკურენციის შეფერხების შემთხვევაში – მაგალითად თუ მხოლოდ მათ ექნებოდათ რაიმე საქონლის წარმოების უფლება, ვინც შესაბამის ნებართვას მიიღებდა დაწესებულებისაგან -, მაშინ ცხადი გახდებოდა ბაზრის მიერ შესრულებული სამუშაოს მნიშვნელობა. ჩვენ მხოლოდ უნდა გავიხსენოთ, თუ რამდენად რთულია ეფქტური კონკურენციის პირობებში კლიენტების არსებულთან შედარებით უკეთესი ხარისხის ან იაფი საქონლით მომარაგების შესაძლებლობების აღმოჩენა. როცა გვჯერა, რომ თითქოს ასეთი გამოუყენებელი შესაძლებლობები აღმოვაჩინეთ, ხშირად ვხედავთ, რომ ისინი იმიტომ დარჩნენ გამოუყენებელი, რომ ეს ან რაიმე დაწესებულებამ ან კერძო ძალაუფლების ძალიან არასასსურველმა გამოყენებამ შეაფერხა.
ჩვენ რა თქმა უნდა არ შეიძლება დაგვავიწყდეს, რომ ბაზარს არ შეუძლია იმაზე მეტის მიღწევა, თუ არა მიუახლოვდეს რომელიმე წერტილს იმ ნ-განზომილებიან სიბრტყეზე, რომლის მეშვეობითაც წმინდა თეორია შესაძლებლობების იმ ჰორიზონტს აღწერს, რომელიც შეიძლება მიღწეულიყო საქონლის და მომსახურების ნებისმიერი კომბინაციის შენთხვევაში; ამავე დროს ბაზარი სხვადასხვა საქონლის კონკრეტულ კომბინაციას და მათ ცალკეულ ინდივიდებს შორის გადანაწილებას ძირითადად გაუთვალისწინებელ გარემოებებს და ამ გაგებით შემთხვევითობას ანდობს. მდგომარეობა იმას გავს, როგორც უკვე ადამ სმიტმა დაინახა , თითქოს შევთანხმებულიყავით გვეთამაშა ისეთი თამაში, რომელიც ნაწილლობრივ ოსტატობას და ნაწილობრივ იღბალს ეფუძნება, და რომლის წესებსაც, იმის ხარჯზე, რომ ყოველი ცალკეული ინდივიდის წილს გარკვეულ წილად შემთხვევითობა განაპირობებს, იქამდე მივყავართ, რომ ცალკეული ინდივიდის გარკვეულ წილად შემთხვევითობაზე დამოკიდებული წილის ექვივალენტი მაქსიმუმს აღწევს. თანამედროვე ენით რომ ვთქვათ, ჩვენ არა-ნულოვანი-ჯამის-თამაშს ვთამაშობთ, რომლის წესებიც მიზნად ისახავს დივიდენდების (გასაყოფის ჭეშმარიტი გაგებით) გაზრდას, მაგრამ ცალკეულის წილის განსაზღვრას შემთხვევითობას ანდობს. გონი, რომლისთვისაც ყველა ფაქტი რომ ყოფილიყო ცნობილი, რა თქმა უნდა შეძლებდა აერჩია ნებისმიერი, მისთვის სასურველი წერტილი იმ ნ-განზომილებიან სიბრტყეზე და მის მიერ შერჩეული პროდუქტების კომბინაცია გადაენაწილებინა საკუთარი შეხედულებისამებრ. მაგრამ ერთადერთი წერტილი ამ შესაძლებლობების ჰორიზონტზე (ან მასთან შეძლებისდაგვარად მიახლოვებული), რომლის მიღწევაც ჩვენთვის ნაცნობი პროცედურის მეშვეობით შეგვიძლია, ის არის, რომელსაც მივაღწევთ, თუ მის განსაზღვრას ბაზარს მივანდობთ. ეგრედ წოდებულ „მაქსიმუმს“, რომლის მიღწევასაც შევძლებთ ამ გზით, რა თქმა უნდა ვერ განვსაზღვრავთ როგორც გარკვეული რაოდენობის საქონლის ჯამს, არამედ მხოლოდ იმ შესაძლებლობით, რომელსაც იგი ცალკეულ ინდივიდს ანიჭებს, გარკვეულ წილად შემთხვევითობის მეშვეობით განსაზღვრული წილისთვის მიიღო შეძლებისდაგვარად დიდი ექვივალენტი. ის, რომ შეუძლებელია ამ შედეგის მიღწეული კონკრეტული შედეგების ერთიან ფასეულობათა სისტემის საბუძველზე შეფასება, ერთერთი მიზეზია, თუ რატომ მიმაჩნია შეცდომად, საბაზრო წესრიგის ანუ კატალქსიის შედეგებს ისე ვუყურებდეთ, თითქოს საქმე წმინდა გაგებით მეურნეობასთან გვქონდეს.

V

საბაზრო წესრიგის აღნიშნული მცდარი გაგება როგორც მეურნეობა, რომლის მიზანიცაა, სხვადასხვა მოთხოვნილებების არსებული პრიორიტეტების მიხედვით დაკმაყოფილება, ასახვას პოვებს პოლიტიკის სფეროს მონდომებაში, მოახდინოს ფასების და შემოსავლების კორექცია ეგრედ წოდებული „სოციალური სამართლიანობიდან“ პრინციპის შესაბამისად. მიუხედავად სხვადასხვა მნიშვნელობებისა, რომლის მინიჭებასაც ცდილობდნენ სოციალური ფილოსოფოსები აღნიშნული ცნებისთვის, რეალურად იგი ყოველთვის მხოლოდ ერთ რამეს ნიშნავდა: კერძოდ ადამიანთა გარკვეული ჯგუფების დაცვას, არ დაეთმოთ მიღწეული აბსოლიტური, თუ შედარებითი მატერიალური მდგომარეობა. ეს კი ის პრინციპია, რომელიც საყოველთაოდ ვერ განხორციელდება, თუ არ მოხდება საბაზრო წესრიგის საფუძვლების განადგურება. არა მარტო პროგრესიული ზრდა, არამედ გარკვეულ პირობებში ასევე მიღწეული საშუალო საშემოსავლო დონის შენარჩუნება იმ ურთიერმორგების პროცესების განხორციელებაზეა დამოკიდებული, რაც ცალკეული ინდივიდების და ჯგუფების არა მარტო შედარებითი, არამედ აბსოლუტური წილების ცვლილებას მოითხოვს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს პირები არანაირად არ არიან აღნიშნული ცვლილების აუცილებლობაზე პასუხისმგებელნი.
მნიშვნელოვანია გავიხსენოთ, რომ ყველა ეკონომიკური გადაწყვეტილება მოულოდნელი ცვლილებებით არის განპირობებული და ფასის მექანიზმის გამოყენება მხოლოდ იმით არის გამართლებული, რომ იგი ცალკეულ ინდივიდს აჩვენებს, რომ ის, რასაც ის აქამდე აკეთებდა ან ახლაც შეუძლია გააკეთოს, მისგან დამოუკიდებელი მიზეზების გამო მეტად თუ ნაკლებად მნიშვნელოვანი გახდა. ადამიანური ქმედებების მთლიანი წესრიგის ცვალებად გარემოებებზე მორგება იმას ეფუძნება, რომ ანაზღაურება იცვლება სხვადასხვა შესრულებული სამუშაოსთვის, ისე რომ არ ხდება შესაბამისი ინდივიდის დამსახურებების ან ნაკლოვანებების გათვალისწინება.
ამასთან დაკავშირებით ხშირად გამოთქმა „სტიმული“ (ინცენტივეს) ისეთი სახით გამოიყენება, თითქოს მისი მიზანი იმაში მდგომარეობდეს, ცალკეულ ინდივიდს საკმარისად მონდომებისკენ უბიძგოს. მაგრამ ფასების ყველაზე მნიშვნელოვანი ფუნქცია იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი ჩვენ გვატყობინებენ, არა რამდენი, არამედ რა სამუშაო უნდა შევასრულოთ. მუდმივად ცვალებად სამყაროში მხოლოდ მიღწეული კეთილდღეობის დონის შენარჩუნება მოითხოვს მრავალი ცალკეული ინდივიდის საქმიანობის მიმართულებების მუდმივ ცვლილებას, და ეს მხოლოდ მაშინ მოხდება, თუ შეიცვლება აღნიშნული საქმიანობების შედარებითი (თუ ბარდობითი) ანაზღაურება. სტაციონარული პირობების შემთხვევაში შემოსავლების არსებული დონის შესანარჩუნებლად აუცილებელი ცვლილებები არ აწარმოებენ ნამატს, რაც შეიძლებოდა გამოყენებულიყო ფასების ცვლილებების შედეგად დაზარალებულების ანაზღაურების მიზნით. მხოლოდ სწრაფად მზარდ ეკონომიკის შემთხვფევაში შეგვიძლია ვიმედოვნოთ ცალკეული ჯგუფების მატერიალური მდგომარეობის გაუარესების თავიდან აცილება.
აღნიშნული პრობლემების დღეს გავრცელებული განხილვისას ხშირად ივიწყებენ, რომ სხვადასხვა ერთობლიობების შედარებითი სტაბილურობა, რასაც მაკრო-თეორია როგორც მონაცემებს იყენებს, მიკრო ეკონომიკური პროცესების შედეგია, სადაც გადამწყვეტ როლს ფასების შედარებითი ცვლილება თამაშობს. საბაზრო მექანიზმის შედეგია, რომ სხვას გააჩნია იმ ხარვეზის აღმოფხვრის მოტივაცია, რაც იმითაა განპირობებული, რომ ვინმე არ ასრულებს იმ მოლოდინებს, რომელზეც მესამე პირები საკუთარ გეგმებს აფუძნებენ. ამ გაგებით ყველა ის კოლექტიური შეთავაზების და მოთხოვნის გრაფიკი, რომლითაც ჩვენ ასე სიამოვნებით ვოპერირებთ, სინამდვილეში მონაცემები კი არა, არამედ კონკურენციის მუდმივი პროცესის შედეგია. ამიტომ სტატისტიკური ინფორმაცია ჩვენ ვერასოდეს ვერ გვეტყვის, თუ ფასების და შემოსავლების რა ცვლილებაა საჭირო მონაცემების გარდაუვალი ცვლილებით გამოწვეული ურთიერთშეთანხმების მისაღწევად.
გადამწყვეტი გარემოება იმაში მდგომარეობს, რომ დემოკრატიულ საზოგადოებაში სრულიად შეუძლებელი იქნებოდა ბრძანებების მეშვეობით, რომლებიც უსამართლოდ აღიქმებოდნენ, იმ ცვლილებების მიღწევა, რომლებიც უეჭველად აუცილებელია, მაგრამ რომელთა აუცილებლობლობის დასაბუთებაც ყოველთვის შეუძლებელი იქნებოდა კონკრეტულ შემთხვევაში. ასეთ სისტემის შემთხვფევაში გააზრებული მართვა ყოველთვის მიზნად დაისახავდა ისეთი ფასების მიღწევას, რომლებიც სამართლიანად აღიქმებიან, ეს კი რეალურად მხოლოდ არსებული შემოსავლების და ფასების სტრუქტურის შენარჩუნებას შეიძლება ნიშნავდეს. ეკონომიკური სისტემა, რომელშიც ყველა იმას მიიღებდა, რაც მას სხვისი შეხედულების შესაბამისად ეკუთვნის, აუცილებლად ძალიან არაეფექტური სისტემა იქნებოდა – არაფერი რომ არ ვთქვათ იმაზე, რომ ეს უკიდურესად ტირანული სისტემა იქნებოდა. ამავე მიზეზის გამო უნდა გვეშინოდეს, რომ ყველა „საშემოსავლო პოლიტიკა“ უფრო იქით იქნება მიმართული, კი არ გაადვილოს, არამედ შეაფერხოს ფასების და შემოსავლების სტრუქტურის ის ცვლილებები, რომლებიც აუცილებელია პირობების მოულოდნელ ცვლილებებზე მოსარგებად.
ჩვენი დროის ერთ-ერთი პარადოქსია, რომ ამ მხრივ კომუნისტური ქვეყნები უფრო ნაკლებად არიან დამძიმებული „სოციალური სამართლიანობის“ წარმოდგენებით და ამიტომ „კაპიტალისტურ“ და დემოკრატიულ ქვეყნებთან შედარებით უფრო არიან მზად აზარალონ ისინი, ვის წინააღმდეგაც ვითარდება პროცესები. როგორც მინიმუმ დასავლეთის ზოგიერთ ქვეყანაში მდგომარეობა სწორედ იმიტომაა ასე უიმედოდ, რომ პოლიტიკის განმსაზღვრელი იდეოლოგია შეუძლებელს ხდის იმ ცვლილებებს, რომლებიც აუცილებელი იქნებოდა დასაქმებულთა მდგომარეობის შეძლებისდაგვარად სწრაფად გასაუმჯობესებლად, რაც აუცილებელი იქნებოდა ამ იდეოლოგიის დასამარცხებლად.

VI

როცა თვით მაღალგანვითრებულ ეკონომიკურ სისტემებში კონკურენცია უპირველეს ყოვლისა მნიშვნელოვანია როგორც აღმოჩენის პროცედურა, სადაც მუდმივად ხდება გამოუყენებელი შესაძლებლობების ძებნა, რომლებიც, მათი აღმოჩენის შემდეგ სხვებმაც შეიძლება გამოიყენონ, ეს რა თქმა უნდა უფრო დიდი ხარისხითაა ძალაში დაბალგანვითარებული საზოგადოებების შემთხვევაში. მე განზრახ განვიხილე წესიგის შენარჩუნებასთან დაკავშირებული პრობლემები პირველ რიგში ისეთ საზოგადოებებში, სადაც საწარმოო საშუალოებების და ტექნიკის უმრავლესობა საყოველთაოდაა ცნობილი, მაგრამ სულ მცირე უკვე მიღწეული დონის შესანარჩუნებლად აუცილებელია საქმიანობის გარდაუვალ მცირე ცვლილებებზე მორგება. აქ არ მსურს შევეხო იმას, თუ რა როლს თამაშობს კონკურენცია არსებული ტექნიკური ცოდნის პროგრესის საქმეში. მაგრამ განსაკუთრებით მინდა იმის აღნიშვნა, თუ რამდენად დიდი მნიშვნელობა უნდა ქონდეს მას ყველგან იქ, სადაც მთავარი ამოცანა იმაში მდგომარეობს, რომ საზოგადოებაში, სადაც აქამდე კონკურენციას უმნიშვნელო ადგილი ეკავა, მოხდეს ჯერ კიდევ უცნობი შესაძლებლობების აღმოჩენა. შეიძლება არც ისე აბსურდული იყოს, თუმცა დიდ წილად მცარი იქნება იმის მოლოდინი, რომ ჩვენ შეგვიძლია კარგად განვითარებული საზოგადოების სტრუქტურის პროგნოზირება და მართვა; მაგრამ ფანტასტიკურად მეჩვენება რწმენა, რომ ჩვენ წინასწარ შეგვიძლია ისეთი საზოგადოების მომავალი სტრუქტურის დადგენა, სადაც მთავარი პრობლემა ჯერ კიდევ იმაში მდგომარეობს, აღმოვაჩინოთ თუ წარმოების რა მატერიალური და ადამიანური რესურსები არსებობს, ან რომ ასეთ ქვეყანაში უნდა შეგვეძლოს იმის პროგნოზირება, თუ რა კონკრეტულ შედეგებს გამოიწვევს ცალკეული ღონისძიება.
იმ გარეომოების გარდა, რომ ასეთ ქვეყანაში ამდენი რამ არის აღმოსაჩენი, ჩემი აზრით არსებობს კიდევ ერთი, რაც კონკურენციის მაქსიმალურ თავისუფლებას აქ უფრო მნიშვნელოვანს ხდის, ვიდრე მაღალგანვითარებულ ქვეყნებში. საქმე ეხება გარემოებას, რომ ჩვევების და ტრადიციების აუცილებელი ცვლილება მხოლოდ მაშინ მოხდება, თუ ისინი, ვინც მზად არიან და შეუძლიათ ახალი ქმედებებით ექსპერიმენტირება, შეძლებენ აიძულონ სხვები მათ მიბაძონ, და ისინი ამით მათი გზამკვლევები გახდებიან; თუკი უმრავლესობას შეუძლია ხელი შეუშალოს უმცირესობას ექსპერიმენტების ჩატარებაში, ეს გამოიწვევს აღმოჩენის პროცედურის ჩაშლას. ის ფაქტი, რომ კონკურენცია არა მარტო იმას აჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება უკეთესად ნივთების გაკეთება, არამედ აიძულებს ყველას, ვისი შემოსავალიც ბაზარზეა დამოკიდებული, მიბაძონ გაუმჯობესებულ პრაქტიკებს, რა თქმა უნდა კონკურენციის არაპოპულარობის ერთ-ერთი მთავარი მიზეზია. იგი გარკვეულწილად არაპერსონალური იძულების სახეობაა, რომელიც მრავალ ინდივიდს უბიძგებს, საკუთარი ქცევა ისე შეცვალოს, რისი მიღწევაც შეუძლებელი იქნებოდა რაიმე მითითების ან ბრძანების საშუალებით. „სოციალური სამართლიანობის“ მისაღწევად ცენტრალური მართვა შეიძლება იმ ფუფუნებას წარმოადგენს, რისს უფლებაც შეუძლიათ თავის თავს მიცენ მდიდარმა ქვეყნებმა, მაგრამ ეს ნამდვილად არ არის ის მეთოდი, რომლის მეშვეობითაც ღარიბი ქვეყნები შეძლებენ სწრაფად ცვალებად გარემოებებზე იმ მორგების მიღწევას, რაც ეკონომიკურ ზრდას განაპირობებს.
ალბათ ამასთან დაკავშირებით ღირს ავღნიშნოთ, რომ ზრდის შესაძლებლობები უფრო დიდი იქნება, რაც უფრო დიდია რომელიმე ქვეყნის ჯერ კიდევ გამოუყენებელი შესაძლებლობების წილი, და ეს ხშირად იმაზე მიგვითითებს, რომ ზრდის დიდი დონე წარსულში განხორციელებულ ცუდ პოლიტიკას, ვიდრე აწმყოს კარგ პოლიტიკას ნიშნავს; ასევე უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგადად მაღალგანვითარებულ ქვეყანაში არ უნდა ველოდეთ ზრდის ისეთ სწრაფ ტემპებს, როგორიც იქნება ისეთი ქვეყნის შემთხვევაში, სადაც რესურსების სრული გამოყენება შეფერხებული იყო კანონიერი და ინსტიტუციური მიზეზების გამო.
ყველაფერ იმის მიხედვით რაც ჩემი ცხოვრების მანძილზე მსოფლიოში მინახავს, ჩემი აზრით იმ ადამიანთა წილი, ვინც მზადაა ახალი შესაძლებლობების გამოცდისათვის, რომლისგანაც ისინი შეიძლება საკუთარი მდგომარეობის გაუმჯობესებას ელოდენ, თუკი მათ ახლო მდგომები არ შეაფერხებენ, ყველგან თითქმის ერთი და იგივეა. ხშირად გამოთქმული ჩივილი ახალგაზრდა ქვეყნებში მეწარმეობის ტრადიციის ნაკლებობის შესახებ, ჩემი აზრით არა ამ ქვეყნებში მცხოვრები ცალკეული ინდივიდის უცვლელი თვისება, არამედ იმ შეზღუდვების შედეგია, რომელსაც მათ გაბატონებული შეხედულებები აკისრებებნ. სწორედ ამიტომ გამოიწვევს ფატალურ შედეგებს, თუკი ასეთ ქვეყნებში უმრავლესობის კოლექტიურმა ნებამ უნდა მართოს ცალკეული ინდივიდის საქმიანობა, ნაცვლად იმისა, რომ საჯარო ძალაუფლება ცალკეული ინდივიდის საზოგადოების მხრიდან ზეწოლისაგან დაცვით შემოიფარგლოს – რისი მიღწევაც მხოლოდ კერძო საკუთრების ინსტიტუტს და მასთან დაკავშირებულ ყველა სამართლებრივი სახელმწიფოს თავისუფლების დამცველ დაწესებულებას შეუძლია.

VII

მაგრამ მაშინ როცა საწარმოების შემთხვევაში კონკურენცია საბოლოო ჯამში საკმაოდ გამძლე წარმონაქმნია, რომელიც ყველაზე მოულოდნელად კვლავ იჩენს თავს, როცა მის შეზღუდვას ცდილობენ, დასავლეთში მისი მოქმედება მეტ-ნაკლებად მთლიანად შეჩერებულია ერთი, აუცილებელი საწარმოო ფაქტორის, კერძოდ ადამიანური მუშახელის შემთხვევაში. საყოველთაოდ ცნობილი ფაქტია, რომ ჩვენი დროის ეკონომიკური პოლიტიკის ყველაზე რთული, როგორც ჩანს გადაულახავი პრობლემებიც კი, რომლის გადაწყვეტასაც ეკონომისტები ყველაზე დიდ დროს უთმობენ, ეგრედ წოდებული ხელფასების სიხისტის შედეგია. ეს ძირითადად იმას გულისხმობს, რომ ხელფასის სტრუქტურის, ისევე როგორც ხელფასის დონის განსაზღვრა საბაზრო ურთიერთობებისაგან უფრო და უფრო დამოუკიდებელი ხდება. ეკონომისტების უმრავლესობის აზრით ამ შემთხვევაში საქმე შეუქცევად პროცესთან გვაქვს, რომლის შეცვლაც ჩვენ არ შეგვიძლია და რომელსაც ჩვენი პოლიტიკა უნდა მოვარგოთ. არ იქნება გადაჭარბება, თუ ვიტყვით, რომ ოცდაათი წლებიდან მოყოლებული მონეტარული პოლიტიკის მიზანია იმ პრობლემის გადაწყვეტა, თუ როგორ შეიძლება აქედან გამომდინარე სირთულეებისთვის თავის არიდება. ჩემი აზრით უკვე დიდი ხანია რაც მხოლოდ სიმპტომების გადაწყვეტით ვართ დაკავებული, რაც შეიძლება შესაძლებელს ხდიდეს ფუნდამენტური სირთულეების დროებით დაფარვას, მაგრამ ეს არა მხოლოდ იმ მომენტის გადადებას იწვევს, როცა ჩვენ იძულებული ვიქნებით შევუდგეთ ძირითადი პრობლემის გადაწყეტას, არამედ ეს უფრო ართულებს მის საბოლოო გადაწყვეტას. რადგან ამ სიხისტეების უცვლელ ფაქტად მიჩნევა არა მხოლოდ მათივე გაზრდას იწვევს, არამედ მათ მიერ გამოწვეულ ასოციალურ და დესტრუქციულ პრაქტიკებს ლეგიტიმურობის აურას ძენს. უნდა ვაღიარო, რომ შედეგად მე მთლიანად დავკარგე ინტერესი მონეტარული პოლიტიკის პრობლემების მიმდინარე დისკუსიების მიმართ, რადგან ჩემი აზრით ცენტრალური პრობლემისგან თავის არიდებით, ჩვენ სრულიად უპასუხისმგებლოთ ვაკისრებთ ტვირთს ჩვენს შთამომავლობას. რაღაც მხრივ ჩვენ აქ რა თქმა უნდა მხოლოდ იმას ვიმკით, რაც ამ მოდის დამფუძნებელმა დათესა, რადგან ჩვენ უკვე იმ „ლონგ რუნ“-ში ვიმყოფებით, რომელშიც მან იცოდა, რომ იგი გარდაცვლილი იქნებოდა.
მსოფლიოს არ გაუმართლა, რომ აღნიშნული თეორიები შეიქმნა დიდი ბრიტანეთის განსაკუთრებულ, ალბათ უნიკალურ მდგომარეობაში ყოფნისას, რომელიც მას ჩვენი საუკუნის ოციან წლებში ეკავა, მდგომარეობისა, როცა უმუშევრობის მიზეზად ზედმეტად მაღალი რეალური ხელფასის დონე მიიჩნეოდა და ხელფასის სტრუქტურის მოქნილობის პრობლემა ნაკლებ მნიშვნელოვნად ჩანდა. ომის პერიოდის ინფლაციის შემდეგ დიდი ბრიტანეთის ოქროს სტანდარტზე დაბრუნებით 1914 წლის პარიტეტის მიღწევამ გამოიწვია ის, რომ შესაძლებელი გახდა იმის მტკიცება, რომ იქ ყველა რეალური ხელფასი დანარჩენ სამყაროსთან შედარებით ძალიან მაღალი იყო ექსპორტის აუცილებელი მოცულობის მისაღწევად. არ ვარ დარწმუნებული, რომ ეს მაშინ რეალობას შეესაბამებოდა. მაგრამ დანამდვილებით შეიძლება ითქვას, რომ დიდ ბრიტანეთს უკვე მაშინ ქონდა უძველესი, ფესვებგადგმული და ყოვლისმომცველი პროფკავშირული მოძრაობა, რომელმაც თავისი სახელფასო პოლიტიკის მეშვეობით ისეთი ხელფასის სტრუქტურის შენარჩუნება შეძლო, რომელიც პირველ რიგში „სამართლიანობის“ და არა ეკონომიკური შესაბამისობის მოსაზრებებით იყო განსაზღვრული - რაც სხვას არაფერს ნიშნავდა თუ არა სხვადასხვა ხელფასებს შორის დამკვიდრებული განსხვავებების შენარჩუნებას და პრაქტიკულად შეუძლებელი იყო ცალკეული ჯგუფების შედარებითი ხელფასების, როგორც ამას შეცვლილი პირობები ითოხვდა, ცვლილება. უეჭველია, რომ მაშინ არსებულ მდგომარეობაში მთლიანი დასაქმების მიღწევა მხოლოდ იმით იქნებოდა შესაძლებელი, რომ ზოგერთი რეალური ხელფასი, შეიძლება დასაქმებულთა მთელი ჯგუფებისაც კი, იმ მდგომარეობას დათმობთა, რასაც მათ დეფლაციის შედეგად მიაღწიეს. თუმცა არ შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ ეს აუცილებლად რეალური ხელფასების საშუალო დონის შემცირებას გამოიწვევდა. შესაძლებელია, რომ ხელფასის ცვლილებაზე მთლიანი ეკონომიკური სტრუქტურის მორგება ამას აღარ გახდიდა საჭიროდ. თუმცა უკვე მაშინ გავრცელებულმა პრაქტიკამ, ხაზი გასმოდა ერთ რომელიმე ქვეყანაში მთლიანი დასაქმებულების რეალური ხელფას საშუალო დონეს, ხელი შეუშალა ამ შესაძლებლობის სერიოზულად განხილვფასაც კი.
ალბათ მიზანშეწონილია აღნიშნული პრობლემის ზოგადი სახით განხილვა. ჩემი აზრით უეჭველია, რომ ნებისმიერი ქვეყნის სამუშაოს პროდუქტიულობა, და შესაბამისად ხელფასის დონეც, რომლის დროსაც შესაძლებელია სრული დასაქმება, დამოკიდებულია დასაქმებულთა ეკონომიკის სხვა და სხვა დარგებში გადანაწილებაზე და ეს უკანასკნელი კი თავის მხრივ ხელფასის სტრუქტურითაა განპირობებული. ხოლო იმ შემთხვევაში, თუკი ხელფასის სტრუქტურა მეტნაკლებად გახევდება, ეს ხელს შეუშლის ან შეანელებს ეკონომიკის შეცვლილ გარემოებებზე მორგებას. ამიტომ ისეთ ქვეყანაში, სადაც სხვადასხვა ხელფასებს შორის განსხვავება დიდი ხნის მანძილზე უცვლელი რჩებოდა, უნდა დავუშვათ, რომ რეალური ხელფასის დონე, რომლის დროსაც შესაძლებელია სრული დასაქმების მიღწევა, მოქნილ ხელფასებთან შედარებით გაცილებით უფრო ნაკლები იქნება.
მეჩვენება, რომ თითქოს, განსაკუთრებით სწრაფი ტექნიკური პროგრესის გარეშე, რომელსაც ჩვენ ასე ძალიან ვართ მიჩვეული, ხელფასების მთლიანად გახევებული სტრუქტურა შეუძლებელს გახდიდა სხვა გარებოებების ცვლილებებზე მორგებას, განსაკუთრებით კი იმ გარემოებებზე მორგებას, რომელიც აუცილებელია შემოსავლის არსებული დონის შესანარჩუნებლად და ეს ამგვარად გამოიწვევდა იმ რეალური ხელფასის დონის დაწევას, რომლის შემთხვევაშიც შესაძლებელია სრული დასაქმების მიღწევა. სამწუხაროდ ჩემთვის უცნობია ემპირიული კვლევები ხელფასების მოქნილობასა და ზრდას შორის არსებულ კავშირზე. თუმცა ჩემი აზრით ასეთი კვლევების შედეგები ამ ორ სიდიდეს შორის მაღალ პოზიტიურ კორელაციას აჩვენებდა: არა იმდენად იმიტომ, რომ ზრდა შედარებითი ხელფასების ცვლილებას იწვევს, არამედ პირველ რიგში იმიტომ, რომ ასეთი ცვლილებების გარეშე შეუძლებელია იმ გარემოებებზე მორგება, რაც აუცილებელია ზრდის მისაღწევად.
ჩემი აზრით მთავარი საკითხი იმაში მდგომარეობს, რომ, თუკი მართალია, რომ რეალური ხელფასის დონე, რომლის დროსაც შესაძლებელია სრული დასაქმების მიღწევა, ხელფასის სტრუქტურაზეა დამოკიდებული, და შედეგად, როცა გარემოებების ცვლილებისას სხვადასხვა ხელფასებს შორის მიმართება უცვლელი რჩება, რეალური ხელფასის დონე, რომლის დროსაც სრულ დასაქმებას ვაღწევთ, ან მუდამ უნდა იკლებდეს ან ისე ჩქარა არ გაიზრდება, რაც სხვა შემთხევაში იქნებოდა შესაძლებელი; ეს ნიშნავს, რომ მონეტარული პოლიტიკის მეშვეობით რეალური ხელფასის დონით მანიპულაცია არ წარმოადგენს იმ სირთულეებიდან გამოსავალს, რაც ხელფასის სტრუქტურის სიხისტიდან გამომდინარეობს. ასევე არ წარმოადგენს რაიმე შესაძლო პრაქტიკული „საშემოსავლო პოლიტიკა“ პრობლემის გადაწყვეტის ხერხს. უფრო მეტიც, შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ სწორედ ხელფასის სტრუქტურის ის სიხისტე, რომელსაც პროფკავშირების პოლიტიკამ ვითომ საკუთარი წევრების ინტერესების (ან „სოციალური სამართლიანობის“) დაცვით მიაღწია, მთლიანათ დასაქმებულთა რეაულური შემოსავლის ზრდის ერთ-ერთ უმთავრეს შემაფერხებელ ფაქტორად იქცა; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, თუ მოხდება ცალკეული რეალური ხელფასის აბსოლუტურად ან ფარდობითად მაინც შემცირების შეფერხება, დასაქმებულთა რეალური ხელფასის მთლიანი დონე ისე ჩქარა არ გაიზრდება, როგორც ეს სხვა შემთხვევაში იქნებოდა შესაძლებელი.
კლასიკური იდეალი, რომელიც ჯონ სწუარტ მილმა საკუთარ ბიოგრაფიაში აღწერა როგორც „full employment at high wages to the whole labouring population“•, შესაძლებელია მხოლოდ სამუშაოს ეკონომიური გამოყენებით, რაც თავის მხრივ თავისუფალ ფარდობით ხელფასებს გულისხმობს. ამის მაგივრად იმ ადამიანმა, რომელიც ისტორიაში შევა ბრიტანული ეკონომიკის მესაფლავის სახელით, სრული დასაქმების მეთოდად, გამოდიოდა რა ხელფასის ხისტი სტრუკტურიდან, პოპულარული გახადა ხელფასის რეალური დონის დაწევა ფულის გაუფასურებით. უკანასკნელი წლების გამოცდილება ჩემი აზრით ცხადყოფს, რომ ეს მეთოდი პრობლემის მხოლოდ დროებით გადაწყვეტას ნიშნავს. ჩემი აზრით უკვე დადგა ის მომენტი, როცა ჩვენ იძულებული ვართ პრობლემა საფუძვლიანად გადავწყვიტოთ. ჩვენ აღარ შეგვიძლია კიდევ უფრო დიდი ხანი დავხუჭოთ თვალი იმ ფაქტის წინაშე, რომ მთლიანად დასაქმებულთა ინტერესი მოითხოვს ცალკეული პროფკავშირის ძალაუფლების შეზღუდვას, რომლის მეშვეობითაც მათ შეუძლიათ საკუთარი წევრების სხვა დასაქმებულებთან შედარებით ფარდობითი მდგომარეობის შენარჩუნება. როგოც ჩანს ამჟამად უპირველესი ამოცანა იმაში მდგომარეობს, რომ დავაჯეროთ მთლიანად დასაქმებულები, რომ ცალკეული ჯგუფების ფარდობითი მდგომარეობის დაცვის გაუქმება არა მარტო არ აყენებს საფრთხეში მთლიანად დასაქმებულთა რეალური ხელფასების ზრდის პერსპექტივას, არამედ პირიქით ზრდის მას.
ჩემთვის რა თქმა უნდა ნათელია, რომ უახლოეს მომავალში პოლიტიკურად შეუძლებელი იქნება ნამდვილად თავისუფალი შრომის ბაზრის ჩამოყალიბება. ასეთი მცდელობა ისეთ კონფლიქტებამდე მიგვიყვანდა, რაც შეუძლებელს ხდის მის სერიოზულ განხილვას – ან ეს მანამდე იქნება შეუძლებელი, სანამ დამსაქმებლები კოლექტიურად არ მისცემენ დასაქმებულებს მათი საშუალო რეალური შემოსავლის შენარჩუნების გარანტიას. ზუსტად ასეთი სახის გარანტია მეჩვენება ერთადერთ საშუალოებად დაუბრუნდეს ბაზარს სხვადასხვა ჯგუფების ფარდობითი ხელფასების განსაზღვრის ფუნქცია. მეჩვენება, რომ თითქოს მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეგვიძლია ვიმედოვნოთ ვუბიძგოთ ცალკეულ ჯგუფებს უარი თქვან საკუთარი სახელფასო განაკვეთების სიმყარეზე, რაც მოქნილი სახელფასო ტრუქტურის მთავარ დაბრკოლებადაა ქცეული. ჩემი აზრით იმიტომ ღირს მთლიან დასაქმებულებს და დამსაქმებლებს შორის ასეთი სახის კოლექტიური შეთანხმების გარდამავალ ღონისძიებად განხილვა, რომ ამ გზით მიღწეული შედეგი დასაქმებულებს ნათლად დაანახებდა, თუ რა დიდ სარგებელს ნახავდნენ ისინი რეალურად ფუნქციონირებად შრომის ბაზრისგან და ეს თავის მხრივ შექმნიდა იმ მოუქნელი და რთული აპარატის გაუქმების პერსპექტივას, რისი შექმნაც იქნებოდა აუცილებელი.
რაზეც მე ვფიქრობ, ეს არის გენერალური ხელშეკრულება, რომლითაც დამსაქმებლები ერთიანად აიღებდნენ თავის თავზე ყველა დასაქმებულის წინაშე მანამდე არსებული რეალური ხელფასის თანხის გადახდის გარანტიას, რასაც დაემატებოდა გაზრდილ მოგებიდან წილი, მაგრამ ყველა ცალკეულ ჯგუფს ან ცალკეულ დასაქმებულს წლის განმავლობაში მხოლოდ გარკვეულ ნაწილს გადაუხდიდნენ, მაგალითად მისი ადრინდელი ხელფასის ხუთ მეექვსედს და დარჩენილ ნაწილს (ყველა საწარმოს გაზრდილი მოგებების თანხიდან განკუთვნილ წილის ჩათვლით) ორი თვის განმავლობაში, წლის ბოლოს და წლიური ბალანსის შევსების შემდეგ, გადაანაწილებდა ეკონომიკის სხვადასხვა დარგებში და ფირმებში დასაქმებულთა შორის, მოგების იმ ცვლილების გათვალისწინებით, რაც გამომდინარეობს უკვე გადახდილი ხელფასების ხუთი მეექვსედის საბუძვლად აღების შემთხვევაში. ხუთი მეექვსედის მიმდინარე გადახდა იმიტომ ავირჩიე, რადგან ამით შესაძლებელი გახდებოდა მოგების წინასწარი გაანგარიშების საფუძველზე საშობაო პრემიის საშუალო თვიური შემოსავლის ოდენობით და დაახლოებით იმავე ოდენობის მეორე საშვებულებო პრემიის გადახდა, მას შემდეგ რაც გასული წლის ბალანსი დაიხურებოდა. მართალია შემდეგი წლისთვის ასევე მოხდებოდა პირველი წლის საშუალო ხელფასების გარანტირება, მაგრამ წლის ბოლომდე ყოველი ჯგუფი მხოლოდ წინა წელს გადახდილი მთლიანი თანხის ხუთ მეექვსედს მიიღებდა და წლის ბოლოს ეს თანხები შეივსებოდა ეკონომიკის შესაბამის დარგში ან საწარმოში მიღწეული მოგების საფუძველზე და ა.შ.
ასეთი მეთოდის შემოღება თითქმის იგივე შედეგს მოგვცემდა, რასაც შრომის თავისუფალი ბაზრის აღდგენით მივაღწევდით, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ დასაქმებულებს ეცოდინებოდათ, რომ მათი საშუალო რეალური ხელფასი კი არ შემცირდებოდა, არამედ შეიძლება მხოლოდ გაზრდილიყო. ჩემი აზრით, ეკონომიკის სხვადასხვა დარგს და საწარმოს შორის თანამშრობლების განაწილების განსაზღვრის საბაზრო მექანიზმის ირიბი გზით ამუშავება ცალკეული ჯგუფების რეალური ხელფასების თანდათანობით კლებასთან ერთად საშუალო რეალური ხელფასის დონის მკვეთრ ზრდას გამოიწვევდა.
უნდა დამიჯეროთ, რომ ასეთ უცნაურ წინადადებას დაუფიქრებლად არ შემოქთავაზებდით. მაგრამ ასეთი სახის რაიმე ღონისძიება ხელფასის სტრუქტურის მზარდი გახევების პროცესის შემობრუნების ერთადერთ შესაძლებლობათ მეჩვენება, რაც ჩემი აზრით არა მარტო ისეთი ქვეყნების როგორიცაა დიდი ბრიტანეთი ეკონომიკური სირთულეების მთავარ მიზეზს წარმოადგენს, არამედ აქედან გამოწვეული სიმპტომების „საშემოსავლო პოლიტიკის“ და მისთანების მეშვეობით მკურნალობით ასეთი ქვეყნების ეკონომიკურ სტრუქტურას დაგეგმილს და ამიტომ უფრო ხისტს ხდის. ჩემი აზრით პრობლემის გადაწყვეტის ხსენებული გზა დასაქმებულებს მხოლოდ სარგებელს მოუტანს, მაგრამ ცხადია ვაცნობიერებ, რომ პროფკავშირების ფუნქციონერები ამით საკუთარი ძალაუფლების დიდ ნაწილს კარგავენ და ამიტომ ისინი მას სრულიად შეეწინააღმდეგებიან.

Saturday, June 02, 2007

Georgian Graffiti






First two are from the same author- Miro. Third one belongs to other guy. You can see some works of Miro on Flick: http://www.flickr.com/photos/mirtsumi/ or click here

Sunday, May 06, 2007

Babel Caucase Caravan

So Caravan reached Tbilisi..before that Caravan stopped in Lanchkhuti and Nukriani. I have talked with memebers of caravan, they are enjoying their stay in Georgia, but are upset with two things: they can't enter Chechnya and that Sarkozy is leading in president elections.. After Tbilisi Caravan planned to enter Chechnya, but as it seams Russian officials refused to give visas (read more about that). Here is video that I shot at Ethnographic Museum not far away from Turtle Lake.

Monday, April 23, 2007

Friday, April 20, 2007

Beer in Georgia


As GBC (Georgian Business Consulting) reports 70 million liters of beer sold in Georgia in 2006.

According to beer producers, there was sold nearly 70 m liters of beer this year, which accedes by 18-20 % to the last year’s data, when there was sold only 58 m litters of beer a year. Local beer Market is full of national production.
The market is mainly controlled by three leading beer companies, which control nearly 95 % o the local market. According to beer producers Georgian market is divided as follows: Kazbegi-50 %, Lomisi-28 % and Castel-17 %. Imported production takes only 5.
A man drinks average 230 litter of beer a year. “According to our survey, a man average drinks 1.15 little of beer one time and 140 times a year.

Sunday, April 15, 2007

Thursday, April 05, 2007

ipod, irack and ....

Tuesday, April 03, 2007

ღირებულებები, რომელსაც არ ვაღიარებთ...

საინტერესო სტატია 24 საათიდან:

ნებისმიერი სახელმწიფო წარმოადგენს ღირებულებათა სისტემას, რომელზეც საზოგადოების დიდი ნაწილი შეთანხმებულია. ვთქვათ, თანამედროვე განვითარებულ ქვეყნებში ეს არის კანონის უზენაესობა, ადამიანის თავისუფალი პოლიტიკური და პირადი არჩევანის უფლება, სიტყვის თავისუფლება, რელიგიური თავისუფლება, სქესთა თანასწორობა. ნაკლებგანვითარებული ქვეყნებისთვის ეს არის უფლის და მისი კანონების უზენაესობა, მამაკაცთა უპირატესობა, უფროსის მორჩილება და ა.შ.
ღირებულებების
თვალსაზრისით, განვითარებულ და განუვითარებელ ქვეყნებს შორის მთავარი სხვაობა - ადამიანია. ერთში ადამიანი არის მთავარი ღირებულება (ინდივიდის უფლებები არის ხელშეუვალი და კანონებით გარანტირებული, მას ასევე აქვს მოვალეობები, რომელიც ასევე კანონებით არის დარეგულირებული). მეორეში კი - მთავარი ღირებულება არის თემი, სახელმწიფო და საზოგადოების საჭიროებები. ასეთ საზოგადოებებში ადამიანი მნიშვნელოვანია იმდენად, რამდენადაც მას შეუძლია ამ მთავარი ღირებულების დაცვა და მისი ერთგულება. გაგრძელება იხილეთ აქ

Monday, April 02, 2007

New map of Tbilisi



New map of Tbilisi with extended borders. Thanks to Dvorsky!

Tbilisi still ghetto for extraordinary people?

About that sings georgian rock band "Nebo SSSR" from their album "End of Ghetto?". They sing in Russian as well as in English. They can be found on Myspace here (russian songs) and here (english songs).

Sunday, April 01, 2007

German Guy makes Khinkali






Ingredients:
Fat mutton/meat/ - 300 gr,

Pork/meat/ - 200 gr,

Onions - 3 bulbs,

Wheat flour - 500 gr,

Parsley, coriander, rosemary, salt and pepper to taste


Method:

Cut the meat into pieces and mince it together with onions.

Season the force-meat with parsley, coriander, rosemary, pepper and salt, add 1/2 glass of warm water and thoroughly mix.

Sieve wheat flour, collect it into a heap, make a dip in the middle of the heap, pour a glass of water into it, and add some salt and mix.

Roll out the paste to a thin layer (about 2 cm thickness) and cut out round pieces with glass and then make thinner of a dessert plate size.

Put a table spoonful of the force-meat on each taste piece/collect the edges to a bunch/, twist them and slightly press, giving them the shape of a bulb.

Put the khinkali into a sauce-pan with salted boiling water and boil them. Stir carefully from time to time preventing the khinkali from sticking to the sauce-pan bottom.

When the khinkali are float, they are ready and can be served.

Friday, March 30, 2007

Taboo Websites?

I was wondering which georgian Websites could be potentially tabooed in georgian society and found only three. There are 3 reasons why I found only three : 1. I searched in Georgian net badly 2. Georgian society is very tolerant 3. Georgian net is very poor with good or bad websites in general. I have such a feeling that the last reason is the closest to truth...

There are at least 2 themes in georgian society that almost nobody wants to discuss and make opinion on them publicly: religion and sex. Websites that i found are directly connected to both of these themes.

1. www.religion.ge often criticizes official georgian orthodox church and takes tolerant position to other religious denominations in Georgia.

2. www.inclusive-foundation.org this website focuses on sexual minorities in Georgia and advocates their rights.

3. www.psycho-log.blogspot.com is only in English and one might think, that it's not georgian website, but counters that are on this site makes me suggest, that this site is for small, but still for georgian audience.

If you know other websites please write them in comments.

Wednesday, March 28, 2007

Georgian soldiers in Iraq

I found first (i guess) georgian soldier's blog. He is based in Iraq and has some interesting photos, along with his commentaries, about his life in Iraq(though most of them are in georgian).


http://armyranger.wordpress.com/

Currently 850 Georgian troops are deployed in the cities of Iraq (Baghdad and Baqubah), making Georgia one of the top contributors to the U.S.-led coalition on a per capita basis. As for Afghanistan, 150 soldiers are stationed there contributing to the NATO-led operation. Georgia is to increase its military contingent in Iraq to 2,000 troops and in Afghanistan 100 more Georgian troops will be sent.



Friday, March 09, 2007

Ozoni (georgian music magazine)



Ozoni Advert


Ozoni on MySpace

Monday, March 05, 2007

Monday, February 26, 2007

Georgian Gothic Music

Gothic music is not popular in georgia. I know only one Band called Yorick.

They recorded two albums: "The Rest is Silence" and just released "Plebeian reign". You can find some info's on their Website.

I found on youtube their song: "Time to go! Time to go!". Main theme of the album is based on Bulgakov's "The Master and Margarita". Other two songs are based on Lermontov's "Demon" and Tolstoi's "Anna Karenina".

In this song featuring Artist is "Pecho" ex-vocalist of Soft Eject, who sings The Master's part.

Friday, February 09, 2007

Folk&Classic Music on MySpace

Soft Eject

Soft Eject on MySpace
Is 6 member band from Tbilisi, Georgia. Founded in 1989. The first performance at Batumi, Georgia rock festival 1990. 1995 the band made their first music video Please Just Carry On in Tbilisi, and still appears on top Georgian musical TVs along with other videos of the band. 1996 SOFT EJECT established own S.E.Studio in Tbilisi. 1996-2000 - the band experimented with synthesizing rock, folk and classical music genres. Experimental music was successfully performed at the Tbilisi Guitar Festival 2000. Soft Eject performed number of solo and joint concerts throughout Georgia. June of 2001 SOFT EJECT performed in The Central Philharmonic Hall in Tbilisi. The concert had a live TV and online broadcast. In 2002 the film Soft Eject Wanderer by Nino Dalaqishvili was released. In September 2002 Soft Eject visited the UK, participated in, the In The City festival in Manchester and performed on Georgian Night concert featuring 4 bands from Georgia. Afterwards the band performed in various clubs in Greater Manchester and Liverpool. 2003 The second trip to UK featuring 19 performances in 22 days. In 2003 the band worked on their new CD Caucasus Dances. 2003 September - the band organized and performed the public project called Vote For Your Future and intensively toured around Georgia with other leading bands of the country. November 2003 organized and participated in the concert Help Your Country in Tbilisi. The gig was broadcasted all over the country. 2003 During the Rose Revolution the band actively participated in the revolutionary movement, supporting the peaceful manifestations in Tbilisi in cold and rain days of Late November. As a result Soft Eject, along with few other performers, were nicknamed The Rain Musicians. 24 November 2003 - The band organized and participated in the concert held in front of the Parliament House of Georgia celebrating the anniversary of the Rose Revolution. 2003-2004 organized and participated in the tour supporting the newly elected President. Performed during the 2004 New Years Eve concert on the central square of Tbilisi. 2004 - Extensively toured across Georgia. May 2004 organized and participated in the concert at the Batumi Stadium with over 100 000 audience, which was broadcasted countrywide. 2004 participated in Georgian Folk Festival ArtGeni. 2005 Soft Eject participated intensively in various live TV and radio shows. 2005 August - Participated in Kvariati Summer Festival Print on the Sea, organized by company Step Records. 2005 September - Tbilisi Days In Kiev concert in Baboon Cafe with Green Room 2005 September Prelude Festival, Kennedy Center, Washington USA, Gig in Iota Club, Arlington VA. Discography: Nine mountains Away 2002 Night - 2002 Wanderer 2001 Collection - 1995 Now! 1995 Something New 1994 Everybody 1993 Bottom of Form.

The Shin

The Shin on MySpace
The Shin are Zaza Miminoshvili (guitars, panduri), Zurab J. Gagnidze (electric and acoustic bass, vocals) and Mamuka Gaganidze (vocals, percussion). In their Georgian homeland, these musicians belong to the artistic elite of the country and are well known as leading composers and musicians. They have scripted pieces for productions at the Tbilisi State Theatre, numerous film, TV, and radio projects in Georgia and around the world, have taken part in several international projects, working together with great composers, directors and artists such as Gia Kancheli, Robert Sturua, Giora Feidman, Chaka Khan, Randy Brecker, Okay Temiz, Fuat Saka and many others. Musicians have lead several workshops on Georgian polyphony polyrhythmic and improvisation-theory. The Shin has participated in various festivals and won several prizes in recognition of their work. In Georgian Shin means "the road home". Even though each of us has our own personal road home and our own personal home, the music of The Shin has the amazing ability of leading everyone "home". The music leads you to somewhere you know you've been before, where the windows are fogged over from the rain and it smells of kitchen smells, where you hear voices and, even though you might not understand what they are saying, you understand everything anyway. This music leads you home, no matter how far away it is.

Levan T
skhadadze

Levan on MySpace
Levan Tskhadadze was born in 1983 in Tbilisi; He studied in the E. Mikeladze School of Instrumental Music and V.Sarajishvili Tbilisi State Conservatory with Davit Djishkariani. In 2009 he graduated at the Amsterdam Conservatory, where he studied with Harmen de Boer.

In 2010 he continued his studies with Michel Lethiec in Nice Conservatory, at this moment he is finishing his master studies in Amsterdam Conservatory.

Levan is a founder and artistic director of the Tbilisi Wind Festival, where he collaborates with such musicians as Radovan Vlatkovic, Sergio Azzolini Maurice Bourgue and many others.

He won several prizes during his studies, such as: Georgian President's Scholarship, Francois Leleux Wind Competition in Tbilisi, Scholarship of the foundation "Solo", founded by Elisabeth Leonskaya.

Levan received master classes from Karl Leister, Ralph Manno, Joan-Enric Iluna, Paul Meyer, Anthony Pay, Menahem Pressler and Michel Lethiec. Levan played as principal clarinet in Tbilisi Opera Orchestra, Georgian Chamber Orchestra in Ingolstadt, Europa Philharmonie and Belfast Ulster Orchestra.

He performs with different Georgian Orchestras as a soloist and plays chamber music in various halls of Europe.

Nino Gvetadze

Nino on MySpace
Nino Gvetadze won the Second Prize, Press Prize and Audience Award at the International Franz Liszt Piano Competition 2008. She has received a prestigious Borletti-Buitoni Trust Award 2010.
Born and raised in Tbilisi , Georgia , Nino Gvetadze studied with Veronika Tumanishvili, Nodar Gabunia and Nana Khubutia. After her graduation in the Tbilisi Conservatory, Nino moved to the Netherlands , where she studied with Paul Komen and Jan Wijn.
During her studies Nino received various awards, among those: Grant of the foundation of "solo" founded by Elisabeth Leonskaya, Grand prize and 2 special prizes at the YPF Piano Competition, Holland.
From the age of 6 Nino has performed with orchestras. She has played with such conductors as Yannick Nézet-Séguin, Michel Plasson, Michel Tabachnik, Otto Tausk, Etienne Siebens, Jansug Kakhidze and John Axelrod, and performed with such orchestras as the Brussels Philharmonic, the Rotterdam Philharmonic, Dutch Radio Philharmonic and Radio Chamber Philharmonic, the Hague Residence Orchestra, Limburg- and Brabants Symphony, Rheinische Philharmonie and Seoul Philharmonic.
She has participated in various music festivals around the world including chamber music with Jean-Yves Thibaudet at the Spoleto Festival, recital in Bayreuth, Germany on the Grand piano of Franz Liszt, Recital in the Pro Musica Preisträger am Klavier-Zyklus in Hannover, a China/Korea tour in July 2010, concert with the Georgian Sinfonietta on the Young Euro Classic Festival in Berlin, Germany, recitals and chamber music on the Grachtenfestival in Amsterdam, Holland, Concert with Brussels Philharmonic during the Brahms Festival in Brussels, Belgium and many others.
In March 2010 she performed on the famous Grand piano of Vladimir Horowitz live on Dutch Television. In 2009 Brilliant Classics released a CD of Nino Gvetadze featuring the piano repertoire of Modest Mussorgsky. Together with violinist Frederieke Saeijs, she recorded complete Sonatas of Carl Maria von Weber for Naxos. Her radio recordings are frequently broadcast by different channels of European TV and Radio.

Nino's Website

Thursday, February 08, 2007

Web 2.0 (digital ethnography)

Friday, February 02, 2007

Electro Music Boom in Tbilisi

At least if it's not a Boom, it's very "cool" to listen e-Music and if you can also mix some tracks with software called "Traktor" than you are really cool guy here! Clubbing in Tbilisi is popular and cool stuff to do, though their are not lot of clubs. Their is also trend to minimal techno/house style music. I will use again MySpace to present some of georgian Dj's, that I find play interesting music, though I am not big fan of electro music:


Sikha

Sikha's MySpace
Sikha was born in Tbilisi capital of Georgia (small country near Black Sea). As a teenager he was playing in various bands on bass guitar and was studying at the medical school at the same time. In 1994 he founded underground band Afternoon Version together with his close friends, which had success and won prize in 2000 on Georgian music festival. In 2001 Sikha moved to London to pursue his dream of music production. Apart from producing solo work he is also collaborating with other musicians. MOst recently he has started experimenting with laptop DJing and it proved to be a successful experiment. Several of his tracks were included in various compilations in the UK & USA. Released Tracks: Early 2003 - Track Something (original track from Afternoon Version album To-gether) was included in Peoplesound.coms compilation CD complimenting DJ Dave Pearce's new dance column feature in Daily Star newspaper in UK 2003 Track Together car remix (original track from Afternoon Version album Together) was also included in American label Abstrakt Realitys compilation CD Chill Vol 2. www.abstraktreality.com 2004 Sunday Morning remix of original track by Levan on deep touch www.sfprecords.com 2004 All Night Long Levan & Sikha released on KYR Records Netherlands http://www.kyrrecords.nl/ 2004 Summertime revision Sikha & Zuricha (as Guria Revision)- Released on Chica discos label together with another track Dust www.chica-discos.com 2005 Beautiful day D32 Remix - on VIPNIK sounds.

Ekala

Ekala's Myspace she plays minimal techno/house.

Levan

Levan's MySpace he is also based in London.

Thursday, February 01, 2007

CRRC Research Fellowships


CRRC is preparing a new round of research fellowships. Are you curious about a social science issue? Do you have some ideas or hypotheses that you want to explore further? This fellowship could be the perfect opportunity for you!

What issues are we looking to address?

We're looking for social science research that addresses pressing issues your country faces. The Millennium Development Goals constitute one such urgent research agenda. Other likely issues include child poverty, migration and democratization. However, we are happy to listen to your suggestions. We can also help you develop your ideas, if you are still unsure, but are committed to undertaking professional research. Look at our blog, http://crrc-caucasus.blogspot.com, to see some of the issues that previous fellows have worked on.

What issues are we NOT looking to address?

We are open to innovative ideas and projects. But we are not particularly interested in geopolitical studies, partisan pieces, or research that is unfocused, speculative (or too theoretical) and does not ground itself in the relevant existing literature. We prefer research that can make a real impact by improving people's lives.

What results are expected?

We want you to produce international quality research. You should aim to publish your research in a peer-reviewed journal. This will give your research international recognition. We will help you find an appropriate journal to which you can submit your work. We also expect your work to contain prescriptive richness and ask you to present you findings to relevant interested groups (international organizations, NGOs, government agencies) in your home country.

Who is the fellowship for?

You are smart, committed, curious and want to apply all your abilities. Typically you will have at least a Master's Degree. You are committed to develop your research ability and have a track record of excellence. You may work in fields other than research, but you are interested in getting back into research because you realize there are excellent long-term opportunities in the field. We require a working knowledge of English, since you want to publish internationally. Exceptions can be made for those doing quantitative and survey work. (Sorry, no funding for stipends abroad, or for Westerners.)

What do you get?

Primarily you get the satisfaction of doing excellent work and of being part of a small but vibrant community of internationally recognized research scholars in the South Caucasus. Moreover, if you get published internationally many opportunities follow. The fellowship provides an opportunity to prove your professionalism, which you can use for many other applications (jobs, consultancy work, joint research projects, conference participation, to name the most obvious). Depending on your research project, you can also get between 2000 and 4000 US dollars for pursuing your research interest (surveys, for example, may have higher costs).

Is it easy?

Yes and no. We will help at every step. But it certainly is not easy money. In research you confront new challenges and difficult decisions all the time. That is why we are doing it, after all. It requires determination and persistence -- we hope you will join us in the thrill of discovery.

How to prepare?

Our application procedure is specifically designed to help you develop your research proposal. Write us a short e-mail now (by the latest February 22) to Tamta at tamta@crrccenters.org to find out more, telling us about your field of interest. We will send you an email to let you know about the next step and to invite you to discuss your ideas at our open houses.

Wednesday, January 31, 2007

Georgians on MySpace

I posted in Septemeber, about some georgian musicians on MySpace. I will try to track Georgians on MySpace and give roundups time from time. In this post I will try to give look at some bands who play Indie music.



OTAR my cousin and grandson of georgian composer Otar Taktakishvili. He released two albums: Fuse (2002) and Rebel Record (2006). He plays with the band called The Gglitch.
The Gglitch - International Drinking Song

Add to My Profile | More Videos

Otar's MySpace.





John Jolly is also known as SirG and Gvarj. He's been a part of numerous bands and projects (Sakhli, Genetic Code, Georgian Dance Mpire, Somebodies, SD1, Bibi da Sergi). Sergi is editor in chief of the only music magazine in Georgia (OZONI) and presents two radio shows. MusicHall (Thursdays, FM103.4, TBILISI, GEORGIA) covers newest developments in nearly every genre of electronic music. Muzorama (Sundays, FM106.9 , TBILISI, GEORGIA) is for those who’ve been interested in modern rock, indie, alternative, punk reggae and innovative pop music. Both shows provide information about newest releases, legal MP3 downloads, interesting remixes and cover versions. Listen 2 the shows @ MUZORAMA.

Young Georgian Lolitaz
(see my post) recently moved to London and gave their first concert. Here is video


You can read interesting article about Indie music life in Moscow here. eXile complains about low quality music played in Indie clubs.
eXile: ,,the fact is that Moscow's indie scene has almost nothing to do with "indie." And in part, that's because "indie" itself has pretty much become little more than a stance or a fashion choice. The original "indie" grew out of the post-punk college radio scene during the 1980s. It was a mostly Middle American avant-garde movement that took anti-fashion and anti-commercialism as seriously as Middle American Protestants would. That meant wearing worn-out clothes, not combing your hair, and basically not caring. Punk was too fashion-victim. Indie was all about not giving a shit. Or at least pretending to not give a shit,,

,,From what I could tell, the context was all lost on Muscovites. Indie here is just a way of differentiating yourself, of being a bit more Western, a bit more kewl, than the tired old raver hags. As Walter Sobchak might say, Moscow indie in Moscow has no frame of reference, it's like a child wandering in the middle of a movie and...,,

Tuesday, January 30, 2007

What will be instead of "Evrika" ?

As Radio Imedi reports Georgian patriarchate establishes its TV channel. Patriarch Ilia said: television company will have a public broadcasting and it will be called “Georgian International TV Chunnel”. TV station under the patronage of the Georgian Orthodox Church will begin broadcasting aimed towards promoting, as the founders say, “Georgian national values”. The television station won’t be political and informational. Mainly, it will have cultural-cognitive and educational programs and religious broadcasts. The important part will be appropriated for broadcasts for diaspore.
Tbilisi-based Evrika TV, owned by ex-communication minister Pridon Injia, who is currently affiliated with the opposition Labor Party, will give its TV frequency for the Church's broadcasts. Currently the frequency is leased by the Tbilisi-based TV studio Maestro, the channel mostly shows entertainment programs including studio “Maestro’s” reality show “Amtanebi”, which is popular among youngsters; however the Patriarchy and conservative circles have negative attitude toward this program.
The station will be chaired by Giorgi Andriadze, former parliamentary secretary of the Georgian Orthodox Church and founder of the public movement National Lobby.

Evrika was one of the worst TV stations and somehow I don't believe new one will be better...

iPods & Big Macs


CRRC Blog has very interesting post about iPods and Big Macs as a comparative tool to measure purchasing power and currency valuation in South Caucasus. Blog refers to Economist and Marginal Revolution Blog (Big Mac case) and Australian Bank (iPod case).
CRRC compares prices of iPods in the region and argues that they are not as low, as it schould be expected since iPods sell for much more than their production costs.

2 GB iPod Nano:
Armenia, 288 US dollars
Georgia, 224 US dollars
Azerbaijan, 199 US dollars

CRRC Blog gives various possible explanations for such price differences:
1. Azerbaijan may have a larger local customer base, allowing them to charge less for the individual item.
2. Armenia may have higher transport costs, or simply a dealer that can keep a very straight face. It is also possible that many Armenian customers actually shop abroad, and those that are left locally are prepared to pay the premium.

No suggestions are given for georgian case though.